Filos Colums

De filosoof van Rembrandt

Nog niet zo lang geleden stuitte ik op een schilderij van Rembrandt waarin een oude man wordt afgebeeld, zittend aan een tafel bij het raam en met achter hem een wenteltrap. Het schilderij draagt de titel ‘de filosoof’. Je zou eerder verwachten dat het de titel ‘de oude filosoof’ zou dragen dan de ‘de filosoof’. Ik verwacht toch dat menig filosoof zich moeilijk met de man op deze afbeelding zou kunnen identificeren. Maar misschien verwijst de titel ook niet naar de man bij het venster, maar verwijst de titel naar de wenteltrap op de achtergrond of wellicht naar het venster waar het licht zichtbaar is.

Rembrandt Filosoof
De filosoof - Rembrandt

Er wordt niet vaak iets gezegd of geschreven over de methode van de filosoof. Het is natuurlijk vrij algemeen bekend dat de Logica een belangrijk deel is van de methodiek van de filosoof, maar verder verkeert het denken van de filosoof, hoewel hij op zoek is naar waarheid - gesymboliseerd door het licht - zich zelf in grote duisternis. En ook wanneer ik bij mezelf te rade ga: hoe denk ik? hoe kom ik op ideeën? hoe kom ik tot een samenhangend verhaal rondom een onderwerp, dan vind ik het ook moeilijk om dat te doorgronden.

Er is een naam voor het onderzoek dat zich bezig houdt met de kunst van het vinden: de Heuristiek. Ze zoekt dus de weg naar de manier waarop wij als mens tot gedachten komen, de manier waarop een mens zijn eigen gedachten vindt. Gaat het om vinden of om ontstaan? Volgens mij draagt het werkwoord vinden in zich dat het gezochte al bekend is, maar dat we het even kwijt zijn. Nieuwe ideeën waren naar mijn idee echter niet eerder aanwezig. Ze doen mij altijd een beetje aan Lampje van Willie Wortel denken, een soort eureka moment. Iets bedenken wat ik nog niet eerder bedacht heb, waardoor inzicht, begrip of verduidelijking ontstaat. Het werpt een nieuw licht op het zijn of niet-zijn. Nieuwe ideeën ontstaan dus, komen boven drijven, maar waren eerder niet bekend (ten minste niet voor de persoon) en kunnen derhalve niet gevonden worden.

Maar dat verandert nog niets aan het onderzoeksterrein van de heuristiek. Ze wil doorgronden hoe we als mens tot ideeën komen. En dat is eigenlijk best een interessant fenomeen. Ik weet het namelijk ook niet. Hoewel… Er zijn wel een paar stappen die ik altijd doorloop. Eentje daarvan is dat ik voor mijn fysieke en inmiddels ook virtuele boekenkast ga staan dralen en turen. En fysiek is dit makkelijker dan virtueel. De namen en de titels zetten dan allerlei deurtjes open in mijn hoofd waardoor de inhoud van de boeken komt bovendrijven er er allerlei associaties ontstaan, al dan niet gerelateerd aan het onderwerp. Zo blijf ik als het ware om het gezochte heen draaien en krijgt het haar eerste vorm, zij het vaak nog heel diffuus.

De associaties zetten weer aan tot een nieuwe zoektocht, waarbij ik opnieuw mijn boekenkasten raadpleeg en de boekenkasten van een ander betrek. Ik ga lezen en frommel al mijn gedachten in een mindmap en zo vormt zich dat wat ik nog niet wist.
Maar toch is dat niet de enige weg. Ik ken nog een andere weg: de weg van het schrijven, tekenenen en mindmappen. Gewoon gaan zitten en schrijven, en dan stromen er allerlei woorden uit mijn vingers. Woorden die samen zinnen vormen en die uiteindelijk een idee weergeven. Vaak zonder dat deze gedachten er eerder waren. Door erover na te denken, scherpen de gedachten zich weer aan, en komt de kern of de kernen bovendrijven.

En spelen mijn gemoedstoestanden en emoties hierbij ook een rol? Uiteraard! Hoewel ik nog niet zo goed weet op welke manier. Uit een boze Jacomijn ontspruit een andere tekst dan uit een blije Jacomijn; niet beter, niet slechter, maar duidelijk anders. De toon is ook anders. Een toon die ook later nog terug te vinden is, maar dan vaak niet als boos voelt, misschien wel en tikkeltje strijdvaardig. Vaker wordt mijn emotie gekenmerkt door nieuwsgierigheid, en een tikje gedrevenheid op resultaat. Nog vaker komen de meest bijzondere ideeën op terwijl ik juist niet meer bezig ben met het zoeken, maar ze ontstaan terwijl ik kook, het gezochte communiceer met anderen, aan het wandelen ben, of tijdens het autorijden naar mooie muziek luister.

Wat wellicht nog het meest bijzondere van dit proces is, is dat ik kan concluderen dat de methode niet tot een vastgesteld resultaat leidt. Wat er uit komt is bij voorbaat volstrekt onbekend. Al doende ontstaat er iets nieuws.

Het schilderij van Rembrandt bevat dus twee belangrijke aspecten van de de weg van de filosoof om te komen tot nieuwe gedachten, ideeën, die meer inzicht geven in het zijn en niet-zijn. Ze bevat namelijk het venster, het symbool van het ware en het goede, dat waarna de filosoof op zoek is. En ze bevat de methode, de weg van het zoeken: de wenteltrap. Door er omheen te draaien ontstaan inzicht en nieuwe ideeën. En net als bij de wenteltrap blijft de eindbestemming buiten zicht. Het is alleen raar dat Rembrandt er zo’n oude man bij geschilderd heeft, maar dat is waarschijnlijk omdat het anders zo’n leeg - en voor vele mensen - een betekenisloos schilderij zou worden.
blog comments powered by Disqus

We plaatsen cookies, zo min mogelijk en geanonimiseerd.

Aristeia maakt dit mogelijk